Czym jest pomoc socjalna?
Pomoc socjalna, zwana także pomocą społeczną, to element polityki społecznej danego państwa, który na celu ma wsparcie osób i rodzin w trudnej sytuacji finansowej czy życiowej. Obejmuje ona zarówno pomoc przez bezpośrednie przekazanie środków pieniężnych potrzebującym, jak i inne formy wsparcia, zwane także “pomocą w naturze”. Ta druga kategoria obejmuje schronienie, posiłki, ale także wsparcie psychologa czy doradcy zawodowego czy wręcz zapewnienie pracy. Środki przeznaczane na pomoc socjalną w Polsce pochodzą z centralnego budżetu państwa oraz budżetów poszczególnych samorządów. Głównym celem państwowej i samorządowej pomocy socjalnej jest walka z ubóstwem, wykluczeniem społecznym, bezdomnością oraz innymi negatywnymi czynnikami kształtującymi trudną sytuację życiową oraz dążenie do usamodzielnienia się jednostek i rodzin również w aspekcie materialnym. Jednak pomoc socjalna nie trafia w Polsce jedynie do osób w trudnej sytuacji życiowej, bowiem liczne programy przeznaczone są dla wszystkich obywateli, którzy spełniają określone wymagania bez wskazanych progów finansowych.
Rodzaje pomocy socjalnej w Polsce
Pomoc socjalną w Polsce możemy podzielić na kilka rodzajów oraz według kilku kryteriów. Najprostszym rozróżnieniem jest to na zasiłki i świadczenia. Jest to podział przede wszystkim prawny, wynikający z nomenklatury używanej w poszczególnych ustawach dotyczących pomocy socjalnej. Niestety czytając dokumenty pochodzące z różnych źródeł wewnątrz administracji państwowej, takich jak Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, Zakład Ubezpieczeń Społecznych czy Miejskie Ośrodki Pomocy Społecznej łatwo można pogubić się w tych określeniach. Stosowane są często zamiennie, bez jasno określonego klucza czy wyszczególnionych kryteriów. To zaś przekłada się również na język, którym posługują się beneficjenci takiej pomocy, nie będący pewni jaki rodzaj wsparcia otrzymują. Postarajmy się więc nieco uporządkować ten podział i nadać mu pewnej, nawet jeżeli nie całkowitej, systematyczności.
Zasiłki
Podstawowym rodzajem pomocy socjalnej materialnej (a więc pieniężnej) jest zasiłek. Zasiłek jest wypłacany beneficjentom przez wspomniane wyżej instytucje państwa lub organizacje non-profit. Skupiając się jednak na państwowej pomocy mamy do czynienia z zasiłkami pochodzącymi z dwóch głównych źródeł: Ośrodków Pomocy Społecznej (Miejski lub Gminny) oraz ZUS. Te pierwsze wypłacają m.in. zasiłek rodzinny, pielęgnacyjny, a także zasiłki celowe, okresowe i stałe. ZUS zaś odpowiedzialny jest, na przykład, za zasiłki chorobowe, rehabilitacyjne, macierzyńskie i tacierzyńskie. Wyjątkiem jest tu zasiłek dla bezrobotnych, określany czasem mianem “kuroniówki”, który wypłacany jest przez Państwowy Urząd Pracy. Cechą łączącą wszystkie zasiłki jest kryterium, które należy spełnić, by nabyć do nich uprawnienia. Mogą być to progi dochodowe (jak np. w zasiłku rodzinnym), orzeczenie lekarskie (zasiłek pielęgnacyjny) czy forma zatrudnienia (zasiłek chorobowy).
Świadczenia
Kategoria świadczeń socjalnych jest jeszcze gorzej zdefiniowana niż w przypadku zasiłków. W najszerszym rozumieniu tego terminu do świadczeń socjalnych zaliczyć można np. państwowe szkolnictwo czy służbę zdrowia. W nieco węższym świadczeniem takim będzie każda pomoc państwa, co obejmuje nie tylko zasiłki, ale też np. emerytury. Nie dziwi więc, że w wielu opracowaniach (również urzędowych) do świadczeń socjalnych zalicza się np. zasiłek rodzinny. My jednak oddzielimy świadczenia od opisywanych wyżej zasiłków. Wtedy świadczenia socjalne określone będą jako środki niezwiązane z pracą, a przekazywane rodzinom i jednostkom. Wyróżniamy świadczenia powszechne, czyli niezależne od kryteriów dochodowych czy zdrowotnych, takie jak 500+ (świadczenie wychowawcze) czy “becikowe” (określane jako “jednorazowa zapomoga”). Jednak świadczenie “Za Życiem” posiada już pewne medyczne obostrzenia, zaś “Rodzinny Kapitał Opiekuńczy” dotyczy tylko drugiego i kolejnego dziecka. Podobnie jak zasiłki świadczenia socjalne wypłacane są przede wszystkim przez ZUS oraz Ośrodki Pomocy Społecznej i także te placówki przyjmują wnioski o ich wypłatę. Świadczenia socjalne nie są jednak w naszym kraju domeną jedynie instytucji państwowych. Istnieją również Zakładowe Fundusze Świadczeń Socjalnych (ZFŚS), których utworzenie jest obowiązkowe dla przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 50 etatowych pracowników. W ramach ich działalności pracownicy mogą liczyć na świadczenie urlopowe, zwane tradycyjnie “wczasami pod gruszą”, paczki czy bony na święta czy wsparcie działalności kulturowo-oświatowej czy sportowo-rekreacyjnej (najczęściej w formie biletów do odpowiednich instytucji). Formę i sposób wypłacania świadczeń z ZFŚS reguluje oddzielna ustawa oraz wewnętrzne regulaminy firm.
Zapomogi
Zapomoga to jednorazowa, doraźna i bezzwrotna pomoc materialna. W toku kolejnych zmian prawa termin ten został niemal usunięty z obszaru pomocy społecznej w Polsce. Jednym z nielicznych wyjątków jest wspomniane wyżej “becikowe”, czyli zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka. Zapomogi zostały wyparte przede wszystkim przez zasiłki celowe. Jednak zapomogi wciąż występują w ramach ZFŚS czy np. na uniwersytetach, gdzie mogą starać się o nie studenci, którzy znaleźli się w trudnej sytuacji życiowej. Jako, że jest to wewnątrzorganizacyjna forma pomocy, forma i warunki jej przyznawania określane są przez wewnętrzne regulaminy i statuty.
Cele dotacji udzielanych przez państwo
Znacznie łatwiej podzielić pomoc socjalną w Polsce biorąc za kryterium cel udzielanego wsparcia. Większość pomocy materialnej w naszym kraju jest bowiem przyznawana na konkretny cel i, przynajmniej teoretycznie, powinna być przeznaczana przez beneficjentów właśnie na jego zaspokojenie. W tej klasyfikacji pominiemy podział na zasiłki, świadczenia i zapomogi, źródło finansowania czy urząd zajmujący się przyznawaniem wniosków i wypłatą środków.
Pomoc finansowa na dziecko
Zdecydowanie najliczniejszą grupę zasiłków i świadczeń w polskim systemie pomocy socjalnej stanowią dofinansowania związane z wychowywaniem dzieci. Pierwszym z nich jest zasiłek rodzinny, który ma na celu częściowa pokrycie wydatków związanych z utrzymaniem dziecka. Przysługuje rodzicom lub opiekunom prawnym dziecka do 18 roku życia lub 21 roku życia, jeżeli dziecko kontynuuje naukę lub 24 roku życia, jeżeli dziecko kontynuuje naukę i legitymuje się orzeczeniem o umiarkowanej lub znacznej niepełnosprawności. Jednak, by otrzymać taki zasiłek należy również spełnić kryterium finansowe, czyli dochód rodziny nie przekraczający 674 zł miesięcznie na osobę (764 zł w przypadku dziecka z niepełnosprawnością). Zasiłek rodzinny wynosił w 2022 roku: 95 zł na dziecko do ukończenia 5. roku życia, 124 zł od 5. do 18. roku życia i 135 zł po 18. roku życia.
Kolejny zasiłek - macierzyński - związany jest z urlopem macierzyńskim, ale również tzw. “tacierzyńskim” czyli ojcowskim oraz rodzicielskim. Wynosi on 100% średniej pensji matki z ostatnich 12 miesięcy i przysługuje na cały okres urlopu macierzyńskiego. W przypadku urlopu rodzicielskiego wynosi on 60% tej kwoty. Możliwy jest też wybór innego wariantu, w którym osoba uprawniona otrzymuje 80% podstawy zasiłku przez cały okres urlopu. Ojcowie mogą zaś przejąć od matek maksymalnie 6 tygodni urlopu macierzyńskiego wraz z należnym zasiłkiem (pierwsze 14 tygodni urlopu jest dla matek obowiązkowe). Dla obu tych przypadków ważne jest,by matka miała ubezpieczenie chorobowe - bez względu na rodzaj umowy, na podstawie której jest zatrudniona. Jeżeli jednak nie przysługuje jej zasiłek, to może liczyć na tzw. “Kosiniakowe”, czyli Świadczenie Rodzicielskie w wysokości 1000 zł miesięcznie przez rok (w przypadku jednego dziecka).
Przejdźmy teraz do innych świadczeń. Jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia dziecka (tzw. “Becikowe”) przysługuje na każde urodzone dziecko i wynosi 1000 zł. Świadczenie wychowawcze (tzw. Rodzina 500+) to miesięczne wsparcie w wysokości 500 zł bez względu na dochód rodziny wypłacane do 18 roku życia dziecka. Świadczenie Dobry Start (300+) to jednorazowe wsparcie każdego ucznia rozpoczynającego rok szkolny w wysokości 300 zł, również niezależnie od dochodu. Rodzinny Kapitał Opiekuńczy przysługuje każdej rodzinie na drugie i kolejne dziecko w wieku od 12. do 35. miesiąca życia. Wynosi ono łącznie 12 000 zł, zaś rodzice mogą wybrać czy chcą otrzymać tę kwotę w 12 ratach po 1000 zł czy 24 po 500 zł. Jako ostatnie wymienimy świadczenie “Za Życiem”, które wypłacane jest na mocy ustawy o wsparciu dla kobiet w ciąży i ich rodziny, a które przysługuje z tytułu urodzenia dziecka, u którego zdiagnozowano ciężkie i nieodwracalne upośledzenia lub nieuleczalną chorobę zagrażająca jego życiu. Wynosi ono 4000 zł i jest jednorazowe.
Pomoc finansowa na cele mieszkaniowe
Również potrzeby mieszkaniowe, czyli zapewnienie dachu nad głową, są w Polsce objęte pomocą socjalną. Znajdziemy wiele programów rządowych i świadczeń, które mają pomóc zwłaszcza młodym, mniej zamożnym obywatelom i rodzinom w zapewnieniu sobie adekwatnych warunków mieszkaniowych. W latach 2014 - 2018 realizowany był program Mieszkanie Dla Młodych, który pozwalał na otrzymanie jednorazowej dopłaty do wkładu własnego przy zakupie pierwszego mieszkania lub budowie domu jednorodzinnego. Warunkami koniecznymi do spełnienia był odpowiedni metraż mieszkania lub domu (odpowiednio 75 i 100 metrów kwadratowych) oraz wiek beneficjentów (poniżej 35 lat).
Inną formą wsparcia socjalnego miał być Bon Mieszkaniowy zapowiedziany w Polskim Ładzie w 2021 roku. Miał on dotyczyć przede wszystkim młodych rodzin z dziećmi oraz bezdzietnych singli, a wsparcie miało być przeznaczone nie tylko na zakup mieszkań, ale też ich wynajem. Jednak program nie został jeszcze uruchomiony, nie wykluczone więc że zostanie zastąpiony innymi rozwiązaniami.
Mieszkanie Plus (zapisywane także jako Mieszkanie+) to z kolei program obejmujący dopłaty do czynszów mieszkań wybudowanych przez Towarzystwo Budownictwa Społecznego lub gminę. Nie nakładano tu ograniczeń co do stanu cywilnego czy rozmiaru rodziny beneficjentów, ważne by nie wykazywali oni wystarczającej zdolności kredytowej do zakupu własnego mieszkania. Kolejnym elementem programu jest dojście do własności (DDW), które miało zapewnić po 15 lub 30 latach regularnego płacenia czynszu przejście nieruchomości na własność mieszkańców. Program ten jest jednak obarczony wieloma błędami oraz nieścisłościami, a uczestniczący w nim beneficjenci wciąż nie otrzymali klarownych deklaracji co do DDW. Jakość wykonania biorących w nim udział mieszkań też pozostawia wiele do życzenia. Z budownictwem gminnym i gminno-prywatnym powiązany jest też program Mieszkanie Na Start, w którym państwo może dopłacać do czynszu w nowo powstałych lokalach (maksymalnie 24 miesiące po oddaniu do użytku). Pieniądze nie powędrują jednak bezpośrednio do najemców, a do gminy, która wypłaci je właścicielom lokali. By starać się o udział w programie należy spełniać kryterium finansowe (dochód gospodarstwa poniżej średniego wynagrodzenia + 40% tej kwoty na każdego kolejnego członka), wykazać się tzw. zdolnością czynszową oraz być przygotowanym na coroczną weryfikację tych czynników.
Gwarantowany Kredyt Mieszkaniowy, z czasem przemianowany na Rodzinny Kredyt Mieszkaniowy to nowa odsłona jeszcze innego programu - Mieszkanie Bez Wkładu Własnego. Ma on wesprzeć młode osoby bezdzietne i z 1 dzieckiem (dla tych grup istnieje wymóg nieposiadania żadnej nieruchomości) oraz z 2 i więcej dziećmi (te grupy mogą posiadać inną nieruchomość, jednak tylko do pewnego metrażu) w zakupie mieszkania domu, działki budowlanej lub wykończenia domu/mieszkania. Bank Gospodarstwa Krajowego dopłaci takim osobom wymagany wkład własny (od 10 do 20%, ale nie więcej niż 100 000 zł) pod warunkiem, że metr kwadratowy nieruchomości nie przekroczy ceny wskazanej w ustawie, zaś kredyt zostanie zaciągnięty na co najmniej 15 lat. Gwarantowany przez BGK Wkład własny będzie trzeba oczywiście spłacić.
Najnowszym programem socjalnym powiązanym z rynkiem mieszkaniowym jest Pierwsze Mieszkanie - czyli bezpieczny kredyt mieszkaniowy z oprocentowaniem 2% - oraz powiązane z nim Konto Mieszkaniowe. Pierwsze Mieszkanie jest więc systemem dopłat od kredytu, które będą wypłacane przez państwo przez 10 lat. Maksymalna kwota takiego kredytu to 500 000 zł (dla singli) oraz 600 000 zł (dla małżonków oraz samotnych rodziców). Nie istnieją tu limity co do położenia czy ceny za metr kwadratowy mieszkania. Konto Mieszkaniowe jest zaś rodzajem konta oszczędnościowego, w którym możemy liczyć na premie z tytułu systematyczności wpłat, zaś zgromadzone środki przeznaczyć będzie można jedynie na zakup nieruchomości.
Jak widać mnogość programów socjalnych związanych z nieruchomościami, ich zmieniająca się nomenklatura oraz czasowe ograniczenia powodują, że potencjalni beneficjenci mają pewien problem w pełnym zrozumieniu wszystkim możliwości i warunków, a co za tym idzie, korzystaniu z przygotowanej przez rząd i samorządy pomocy.
Pomoc finansowa na cele zdrowotne
Aparat państwowy posiada również narzędzia do wspierania obywateli i ich rodzin w przypadku utraty zdrowia, zarówno krótkotrwałej, jak i przewlekłej. Mamy tu do czynienia z różnymi zasiłkami o własnych kryteriach przyznawania i wysokości. Pierwszym z nich jest zasiłek chorobowy, którzy przysługuje ubezpieczonym pracownikom (czyli opłacającym składkę zdrowotną). Wypłacany jest od 34 dnia nieobecności w pracy spowodowanej chorobą (dla osób powyżej 50 roku życia od 15 dnia) i wynosi 80% średniego wynagrodzenia z ostatnich 12 miesięcy. Wyjątkiem jest tu choroba w trakcie ciąży, wypadek w drodze do lub z pracy oraz nieobecność powstała wskutek obowiązkowych badań dla dawców organów - wtedy wynosi ona 100% podstawy zasiłku. Zasiłek chorobowy wypłacany może być nie dłużej niż przez 182 dni, w wyjątkowych sytuacjach (ciąża, gruźlica) - 270 dni. Jeżeli jednak mimo upływu tego okresu wciąż nie jesteśmy w stanie wrócić do pracy, to przysługuje nam zasiłek rehabilitacyjny - 90% wymiaru zasiłku chorobowego przez 90 dni oraz 75% tego wymiaru przez pozostały okres. Maksymalny czas wypłacania zasiłku rehabilitacyjnego to 12 miesięcy.
Kolejny zasiłek przysługuje nie samemu dotkniętemu chorobą, a osobie sprawującej nad nim opiekę. Mowa tu o zasiłku opiekuńczym. Zasiłek opiekuńczy przysługuje osobie, która zmuszona jest osobiście zająć się dzieckiem do lat 8 w przypadku zamknięcia żłobka, przedszkola lub szkoły, a drugi rodzic nie jest w stanie zapewnić takiej opieki (np. z powodu pobytu w szpitalu); chorym dzieckiem do lat 14; dzieckiem do lat 18, jeżeli legitymuje się orzeczeniem o niepełnosprawności lub osoba dorosłą, z którą pozostajemy w jednym gospodarstwie domowym. Zasiłek opiekuńczy wynosi 80% podstawy zasiłku (czyli średniej wynagrodzenia z ostatnich 12 miesięcy) i przyznawany jest na okres nie dłuższy niż 60 dni w roku (w przypadku dzieci poniżej 14. roku życia) lub 14 dni w roku (w innych przypadkach).
Zasiłek pielęgnacyjny przysługuje zaś osobom niepełnosprawnym (powyżej 16. roku życia tylko w przypadku znacznej niepełnosprawności) oraz osobom powyżej 75 roku życia. Wynosi on 215,84 zł miesięcznie. Należy jednak pamiętać, że zasiłek pielęgnacyjny nie przysługuje osobom, które pobierają dodatek pielęgnacyjny do emerytury lub renty.
Pomoc finansowa na cele pogrzebowe
Z kosztami pogrzebu związane jest tylko jedno świadczenie - zasiłek pogrzebowy. Przysługuje on osobie lub instytucji, która ponosi koszt pogrzebu. Najczęściej mamy do czynienia w tej sytuacji z osobą z rodziny (w kolejności: małżonek, rodzice, dzieci, rodzeństwo itd.), której przysługuje jednorazowe wsparcie w kwocie 4000 zł, niezależnie od rzeczywistych kosztów pochówku. Jeżeli jednak zmarły nie posiadał rodziny lub takowa nie poczuwa się lub nie może zorganizować uroczystości pogrzebowych, obowiązek ten - a także zasiłek - może spaść na instytucję. Może być to miejsce pracy zmarłego, dom pomocy społecznej, do którego uczęszczał, gmina lub powiat w którym mieszkał, przedstawiciel kościoła lub związku wyznaniowego, a nawet obca osoba. W tych przypadkach o wysokości zasiłku decydują rzeczywiste koszty poniesione przy pochówku do kwoty 4000 zł. Przyjmowaniem wniosków i wypłata zasiłku pogrzebowego zajmuje się ZUS.
Dotacje dla osób w trudnej sytuacji
Jako ostatnie omówimy wsparcie socjalne dla osób w najcięższej sytuacji życiowej i materialnej. Ma ono na celu zmniejszenie skali ubóstwa oraz zapewnienie obywatelom minimum socjalnego, które pozwoli im na dalsze funkcjonowanie bez obawy o utratę dachu nad głową czy niezaspokojenie innych podstawowych potrzeb życiowych. Pierwszym z nich jest zasiłek stały wypłacany przez Ośrodek Pomocy Społecznej. Przeznaczony jest dla osób, które są całkowicie niezdolne do pracy (np. z racji wieku). Należy spełnić także kryterium dochodowe - dla osób samodzielnie gospodarujących jest to 776 zł miesięcznie, dla mieszkających w gospodarstwie domowym z innymi - 600 zł na osobę. Zasiłek może wynosić od 30 do 719 zł miesięcznie, a jego ostateczna wysokość ustalana jest przez pracownika socjalnego. Na podobnej zasadzie działa zasiłek okresowy, jednak ten przyznawany jest na określony czas, po którym sytuacja beneficjenta podlega ocenie. Na jej podstawie świadczenie zostaje przedłużone lub odebrane. Inne są też kwoty pomocy - od 20 zł do 418 zł miesięcznie. Zasiłek celowy zaś jest formą pomocy jednorazowej, mającej na celu zniwelowanie kosztów zdarzenia losowego czy zaspokojenie potrzeby bytowej. Może być przyznany z tytułu klęski żywiołowej, katastrofy budowlanej, śmierci w rodzinie czy innej losowej sytuacji. Jego wysokość zależna jest od okoliczności i nie obejmuje go kryterium dochodowe.
Szczególnym rodzajem zasiłku celowego jest tzw. pomoc na ekonomiczne usamodzielnienie. Ma ona na celu uniezależnienie danej osoby od systemu pomocy społecznej przez zdobycie pracy lub otworzenie własnej działalności. Może ona zostać udzielona w formie jednorazowego zasiłku lub nieoprocentowanej pożyczki od gminy. Także gminy same w swoich uchwałach określają wysokość i dokładne kryteria przyznawania takiego zasiłku. Jeszcze innym świadczeniem jest pomoc pieniężna na usamodzielnienie i kontynuowanie nauki, która przysługuje osobom, które przebywały w domu pomocy społecznej, okręgowym ośrodku wychowawczym, zakładzie poprawczym itp. przez co najmniej rok. W przypadku kontynuowania nauki kwota wsparcia wynosi 516,60 zł miesięcznie, w innych przypadkach uzależniona jest od rodzaju placówki, w której przebywała dana osoba, jej stanu zdrowia czy sytuacji rodzinnej.
Pomoc socjalna w Polsce - podsumowanie
System pomocy socjalnej jest w Polsce bardzo rozbudowany. Zasiłlki, świadczenie i inne programy pomocy dotyczą takich dziedzin jak wychowanie dziecka, problemy zdrowotne, bezrobocie czy potrzeby mieszkaniowe. Wsparcia socjalnego możemy szukać w ZUS, miejskich i gminnych ośrodkach pomocy społecznej, urzędach miejskich, gminnych i powiatowych oraz urzędach pracy. Poznanie przysługujących nam świadczeń oraz zrozumienie stawianych przed beneficjentami wymagań jest kluczowe dla adekwatnego korzystania z systemu opieki socjalnej.