- Kompensata długu (potrącenie) to bezgotówkowa forma regulowania zobowiązań między podmiotami, które są dla siebie wzajemnie dłużnikami i wierzycielami.
- Podstawą prawną dla kompensaty ustawowej jest art. 498 Kodeksu cywilnego; jej skutkiem jest umorzenie wierzytelności do wysokości niższej z nich.
- Wyróżnia się kompensatę ustawową (jednostronną, dokonywaną przez oświadczenie jednej ze stron) oraz umowną (wymagającą zgody obu stron).
- Warunkiem kompensaty ustawowej jest wzajemność, jednorodzajowość (np. pieniądz za pieniądz), wymagalność i zaskarżalność obu wierzytelności.
- Kompensacie nie podlegają m.in. wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania (np. alimenty), wynikające z czynów niedozwolonych i niezajmowalne.
- Kompensata umowna jest bardziej elastyczna – strony mogą w umowie dowolnie kształtować jej warunki, np. potrącać wierzytelności niewymagalne.
- W przypadku kontrahenta zagranicznego, kompensaty dokonuje się po przeliczeniu wierzytelności na złotówki według aktualnego kursu NBP.
- Potrącenie wierzytelności jest skutecznym narzędziem w obrocie gospodarczym, które poprawia płynność finansową i upraszcza rozliczenia.
Kompensata długu — Kiedy do niej dochodzi?
Czym jest kompensata długu (potrącenie) i jaka jest jej podstawa prawna?
Kompensata długu, której prawnym terminem jest potrącenie, to bezgotówkowa forma wzajemnego umorzenia należności. Dochodzi do niej w sytuacji, gdy dwa podmioty (np. firmy lub osoby fizyczne) są jednocześnie dla siebie wierzycielami i dłużnikami. Zamiast dokonywać dwóch oddzielnych przelewów, mogą one "skasować" swoje wzajemne zadłużenia. Podstawę prawną dla tej operacji stanowi art. 498 Kodeksu cywilnego, który stanowi, że obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Jest to niezwykle praktyczne rozwiązanie, które upraszcza rozliczenia i poprawia płynność finansową, często stanowiąc alternatywę dla procesu, jakim jest windykacja.
Rodzaje kompensaty – ustawowa a umowna
W praktyce gospodarczej wyróżnia się dwa główne rodzaje potrąceń, które różnią się podstawą prawną i stopniem swobody stron.
Kompensata ustawowa (jednostronna)
Jest to uprawnienie wynikające wprost z Kodeksu cywilnego. Aby z niej skorzystać, nie jest potrzebna zgoda drugiej strony. Wystarczy, że jeden z wierzycieli złoży drugiej stronie stosowne oświadczenie woli o potrąceniu. Jest to czynność jednostronna, ale możliwa do wykonania tylko wtedy, gdy spełnione są wszystkie cztery ustawowe warunki opisane poniżej.
Kompensata umowna (dwustronna)
Ten rodzaj kompensaty opiera się na zasadzie swobody umów. Strony zawierają porozumienie (umowę kompensacyjną), w której dobrowolnie zgadzają się na wzajemne potrącenie swoich należności. Jej dużą zaletą jest elastyczność – strony nie muszą spełniać sztywnych warunków ustawowych i mogą np. skompensować wierzytelności, które nie są jeszcze wymagalne lub są różnego rodzaju.
Warunki skutecznego potrącenia ustawowego
Aby jednostronne oświadczenie o potrąceniu było skuteczne, muszą być spełnione łącznie cztery warunki określone w art. 498 KC:
- Wzajemność wierzytelności: Każda ze stron musi być jednocześnie wierzycielem i dłużnikiem drugiej strony.
- Jednorodzajowość świadczeń: Przedmiotem obu wierzytelności muszą być pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku (np. tona węgla za tonę węgla).
- Wymagalność obu wierzytelności: Obie wierzytelności muszą być wymagalne, co oznacza, że upłynął już termin ich płatności.
- Zaskarżalność: Obie wierzytelności muszą nadawać się do dochodzenia przed sądem lub innym organem państwowym.
Jakie wierzytelności nie podlegają kompensacie?
Kodeks cywilny (art. 505) wyłącza możliwość umorzenia przez potrącenie niektórych rodzajów wierzytelności, ze względu na ich szczególny charakter. Należą do nich:
- wierzytelności niepodlegające zajęciu (np. niektóre świadczenia socjalne),
- wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania (przede wszystkim alimenty),
- wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych (np. odszkodowanie za uszkodzenie ciała).
Kompensata w obrocie międzynarodowym i różnice kursowe
W przypadku kompensaty z kontrahentem zagranicznym, gdy jedna z wierzytelności jest wyrażona w walucie obcej, należy ją przeliczyć na polskie złote. Przeliczenia dokonuje się zazwyczaj według średniego kursu ogłaszanego przez NBP z dnia roboczego poprzedzającego dzień złożenia oświadczenia o potrąceniu. W wyniku tej operacji mogą powstać podatkowe różnice kursowe, które należy ująć w księgach rachunkowych jako przychód (dodatnie różnice kursowe) lub koszt (ujemne różnice kursowe).
Często zadawane pytania
Czy można skompensować wierzytelność przedawnioną?
Tak, ale tylko pod jednym warunkiem. Zgodnie z art. 502 Kodeksu cywilnego, wierzytelność przedawniona może być potrącona, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, jeszcze przedawniona nie była. Oznacza to, że jeśli obie wierzytelności były wymagalne i istniały obok siebie, zanim jedna z nich się przedawniła, prawo do ich potrącenia zostaje zachowane.
Złożyłem oświadczenie o potrąceniu, a kontrahent się nie zgadza. Co teraz?
Jeśli zostały spełnione wszystkie cztery warunki kompensaty ustawowej, złożone przez Ciebie oświadczenie jest skuteczne z mocy prawa i umarza obie wierzytelności do niższej kwoty, niezależnie od zgody czy sprzeciwu drugiej strony. Jeśli kontrahent mimo to pozwie Cię o zapłatę, w sądzie podniesiesz zarzut potrącenia, przedstawiając dowód złożenia oświadczenia.
Czy kompensata jest formą zapłaty i czy trzeba ją wykazywać w JPK_VAT?
Kompensata nie jest zapłatą w rozumieniu przepływu gotówki, ale jest formą uregulowania zobowiązania. Z punktu widzenia podatku VAT, w momencie dokonania kompensaty (złożenia oświadczenia lub zawarcia umowy) powstaje obowiązek podatkowy. Fakt dokonania kompensaty należy odpowiednio oznaczyć w Jednolitym Pliku Kontrolnym (JPK_VAT) za pomocą oznaczenia "TP" (transakcje powiązane), jeśli dotyczy podmiotów powiązanych.
Czy kompensata wielostronna (z udziałem trzech lub więcej firm) jest możliwa?
Tak, ale wyłącznie w formie kompensaty umownej. Ustawowe potrącenie jednostronne dotyczy tylko dwóch podmiotów. Jednak na zasadzie swobody umów, trzy lub więcej firm może zawrzeć porozumienie kompensacyjne, w którym uzgodnią wzajemne rozliczenie swoich należności w "łańcuszku". Wymaga to zgody wszystkich uczestników i precyzyjnego określenia warunków w umowie.
Dodaj komentarz
Komentarze